ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯੋਗ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਛੜ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਖੁਲਾਸਾ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 2 ਫਰਵਰੀ (ਅਰਵਿੰਦਰ ਵੜੈਚ) : ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਂਕੜੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਹਰ ਸਾਲ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਰਹਿ ਗਏ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 588 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ, ਅਤੇ 1221 ਮੰਦਰ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 12 ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ 10 ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਵੈਕੁਈ ਟਰੱਸਟ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਬੋਰਡ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ 109369 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ 75055 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਅਤੇ 15849 ਏਕੜ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੀਜ਼ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। 2015-18 ਵਿੱਚ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ 1.08 ਬਿਲੀਅਨ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੋਈ ਸੀ।ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਯਾਦਗਾਰੀ ਗੁਆਚ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1965-70 ਦੀ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂਧਾਮਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰਹੱਦ ਨੇੜੇ ਬਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਈਟੀਪੀਬੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬੋਰਡ ਗੁਰੂ-ਧਾਮਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ।
ਬਾਕਸ
ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੀਵਾਨਖਾਨਾ 2011 ਤੱਕ ਸੀ। ਈਟੀਪੀਬੀ ਨੇ ਪਲਾਜ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਮਿਟ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਾਹੌਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਚਕਵਾਲ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਟਕ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮਾਧ ਬਾਬਾ ਥਾਨ ਸਿੰਘ, ਸਰਗੋਧਾ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਲਾਕ-2 ਸਰਗੋਧਾ, ਏਮਨਾਬਾਦ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਖੂਈ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜੀ, ਲਾਹੌਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚੁਬੱਚਾ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਹੂਦਾ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਈਟੀਪੀਬੀ ਇਵੈਕੂਈ ਟਰੱਸਟ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਬੋਰਡ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਬਾਕਸ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਖੋਜਕਾਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੋਛੜ ਨੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਸਰਹਦ ਪਾਰ ਗੁਰਧਾਮ’ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕੋਛੜ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੂਬੇ ਪੰਜਾਬ, ਸਿੰਧ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ, ਮਕਬੂਜ਼ਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਟੋਪੀ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ, ਹੰਗੂ, ਕੁਰਮ ਏਜੰਸੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। , ਇਬਰਾਹੀਮ ਜ਼ਈ, ਮਲਾਨਾ, ਨਰਾਇਬ, ਮਲਕੇਲ, ਬਟਗ੍ਰਾਮ, ਸ਼ੁਮਲਾਈ, ਜਮਰੋਦ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ, ਜ਼ਿਆਰਤ, ਡੇਰਾ ਬੁਗਤੀ, ਰਾਵਲਕੋਟ, ਸਿਕਦੂ, ਨਲੂਚੀ, ਅਲੀ ਬੇਗ, ਗੁਜਰਬੰਦੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕਈ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। . ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਜਾਂ ਸਬੰਧਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਾਕਸ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਅਗਸਤ 2016 ਵਿੱਚ ਈ.ਟੀ.ਪੀ.ਬੀ. ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 1221 ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਅਤੇ 588 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 12 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ 10 ਮੰਦਰਾਂ ਭਾਵ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ 1809 ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 22 ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬੋਰਡ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਲ 2021 ਵਿੱਚ ਈਟੀਪੀਬੀ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 105 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 18 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਹੈ।
